Author :
Abstract
Bu makale, Türkistan'dan Anadolu'ya taşınan geleneksel Türk dininin unsurlarını içeren dini kült ve ritüelleri ele almaktadır. Büyük çoğunluğu Müslüman olan Alevi ve Sünni Türkler ve Türkmenler, İslamiyet öncesi eski inançlarının önemli bir bölümünü İslam kisvesi altında sürdürmüşlerdir. Bu inançların en bilinenleri atalar kültü, toprak-su kültü ve kurban kültüdür. Bu çalışmada Anadolu Aleviliğinin en önemli dini ritüellerinden biri olan Cem ritüeli, geleneksel Türk dini perspektifinden incelenmiştir. Cem törenine özgü dini rükünler ve fenomenler dikkatle incelendiğinde bunlar ile İslam öncesi bazı inançlar arasında önemli benzerlikler görülmüştür. Örneğin, Cem törenini yöneten bir manevi Dede’nin varlığı, Dede’ye yüksek bir statü atfedilmesi, bir ibadet dilinin varlığı, kadınların ibadete katılmaları, bağlamaya atfedilen dini işlev ve ibadet esnasında bir ozanın hazır bulunması ve Semah gösterisi bu benzerliklerden bazılarıdır. Bu gibi benzerlikler değerlendirilirken öncelikle Türklerin İslam öncesi inançlarında var olan prototipik inanışlara değinilmiş, ardından bunların Cem ritüeline yansımaları veya izleri açıklanmıştır.
Keywords
Abstract
This article deals with the religious cults and rituals that contain the elements of traditional Turkic religion which was carried from Turkistan to Anatolia. Alevi and Sunni Turks and Turkmens, the majority of whom are Muslims, have maintained a significant part of their old pre-Islamic beliefs under the guise of Islam. The most well-known of these beliefs are the cult of ancestors, the cult of soil-water and the cult of sacrifice. In this study, the Jam ritual, which is one of the most important religious rituals of Anatolian Alevism, was examined from the perspective of traditional Turkic religion. When the basic elements and phenomena peculiar to the Jam were considered carefully, significant similarities between them and the pre-Islamic beliefs were observed. For example, the presence of a spiritual Grandfather leading the Jam ceremony, the attribution of a high spiritual status to Dede, the existence of a language of worship, the participation of women in worship, the religious function attributed to the baglama (a famous musical instrument), the presence of a bard during the ceremony, and the Samah performance (whirling) are some of these similarities. While evaluating such similarities, firstly the prototypical beliefs existed in the pre-Islamic beliefs of the Turks were mentioned, and then their reflections or traces on the Jam ritual were explained.
Keywords
- 1. ANOHİN, A. V. Altay Şamanlıgına Ait Materyaller, (Çev. Dr. Zekeriya Karadavut- Jannet Meyermanova), Kömen Yayınları, Konya 2006.
- 2. ARIK, Durmuş, Kavram Atlası Dinler Tarihi I, Gazi Kitapevi, Ankara 2020.
- 3. ARIK, Durmuş, “Kırgızlar’da Kurban Fenomeni”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XLVI, S. 1, Ankara 2005
- 4. ATEŞ, Erdoğan "Alevî-Bektâşî Mûsikîsine Güfte Melodi ve Ritim Açısından Bir Bakış", Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu I, Isparta SDÜ İlahiyat Fakültesi, 28-30 Ekim 2005, Fakülte Kitabevi, Isparta 2005.
- 5. BAYAT, Fuzuli “Anadolu Halk Sufizminin Oluşmasında Şamanlığın Rolü” Uluslarası Anadolu İnançları Kongresi Bildirileri, 23-28 Ekim Ürgüp/Nevşehir, Ervak yay, Ankara: 2000.
- 6. BAYAT, Fuzuli “XVI-XIX. YY. Türk Dil Siyasetinin Oluşmasında Tekke ve Saz Şairlerinin Rolü”, Atatürk Üniversitesi Sosoyal Bilimler Dergisi, 2003.
- 7. BAYAT, Fuzuli, Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2009.
- 8. BİRDOĞAN, Nejat Özkaynaklarından Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları, Can Yayınları, Ankara 1999.
- 9. BOZKURT, Fuat, Buyruk: İmam Caferi Sadık Buyruğu, , İstanbul 2009.
- 10. BOZKURT, Fuat Aleviliğin Toplumsal Boyutları, Tekin Yayınevi, İstanbul 1990.
- 11. BULUÇ, Sâdettin, "Şaman", MEB İslam Ansiklopedisi, C. XI, İstanbul 1993.
- 12. DEMİR, Françoise Arnaud- Semah bir “oyun” mudur? Şamanizm, Tasavvuf ve Canlandırma Işığında Alevi- Bektaşi’lerde Dinsel Dansın Adı, Folklor/Edebiyat Dergisi, C.12, S. 454, 2006/1.
- 13. DIERL, Anton Josef, Anadolu Aleviliği, (Çev. Fahrettin Yiğit), Ant Yayınları, İstanbul 1991.
- 14. DÖNMEZ, Mustan, "Alevi Müziğinin Geleceği: Sözlü Kültür Ürünlerinin Modern Dünyadaki Konumu ve Dönüşümü", Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslar arası Sempozyumu 03-05 Ekim 2013, C. 2, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2014.
- 15. EBERHARD, W., Çin'in Şimal Komşuları, (Çev. Nimet Uluğtuğ), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1996.
- 16. EMİROĞLU Kudret – AYDIN Suavi, Antroploji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara 2003.
- 17. ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2004.
- 18. ERGİNER Gürbüz, Kurban Kurbanın Kökenleri ve Anadolu' da Kanlı Kurban Ritüelleri, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 1997.
- 19. EROL, Ayhan “Birlik ve Farklılık Ekseninde Alevilik ve Alevi Müziği”, Folklor/Edebiyat Dergisi, S. 30, 2002/2.
- 20. ERÖZ, Mehmet Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevîlik Bektaşilik, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1992.
- 21. ERÖZ, Mehmet Türkiye’de Alevilik Bektaşilik, Kültür Bakanlığı, Ankara 1990.
- 22. ESİN, Emel İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul 1978.
- 23. FIĞLALI, Ethem Ruhi Türkiye’de Alevilik ve Bektaşilik, Selçuk Yayınları, Ankara 1996.
- 24. GÖMEÇ, Sadettin “Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 21, S. 33, Ankara 2003.
- 25. GÜNGÖR, Harun, “Gagauz İnanışlarında Orta Asya Türk Kültürünün İzleri”, Türk Bodun Bilimi Araştırmaları, Kum Saati Yayınları, İstanbul 1997.
- 26. GÜNGÖR, Harun, Türk Din Etnolojisi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2012.
- 27. HARVA, Uno, Altay Panteonu mitler, ritüeller, inançlar ve tanrılar, (Çev. Ömer Suveren), Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul 2015.
- 28. HOPPAL, Mihaly Avrasya’da Şamanlar, (Çev. Bülent Bayram-Hüseyin Şvket Çağatay), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012.
- 29. İNAN, Abdulkadir "Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları", Makaleler ve İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
- 30. İNAN, Abdulkadir Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1986.
- 31. İSMAİL, Zeynep Kazak Türkleri, yeni Türkiye yayınları, Ankara 2002.
- 32. KILIÇ, Filiz, Turgut Tok vd. Horasan'dan Anadolu'ya Alevilik-Bektaşilik ve Denizli Oğuz Yerleşimine Genel Bakış, Ankara 2007.
- 33. KORKMAZ, Esat Anadolu Aleviliği, Berfin Yayınları, İstanbul 2008 s. 209; Bedri Noyan, Bektaşilik Alevilik Nedir?, Ant/Can Yayınları, İstanbul 1995.
- 34. Köprülü, Fuad, İslam Süfî Tarikatlerine Türk-Moğol Şamanlığının Tesiri Çev. Yaşar Altan, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 18, S. 1, Ankara 1970
- 35. KUZGUN, Şaban, Dinler Tarihi, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2015, s. 71-78; A. Vehbi Ecer “Türklerin Eski İnançlarında İlahi Din İzleri” S. 141, Ankara 1983.
- 36. MELİKOFF, İrene Uyur Îdîk Uyardılar, Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları, (Çev. Turan Alptekin) Cem Vayınevi, İstanbul 1993.
- 37. NOYAN, Bedri Bektaşilik Alevilik Nedir?, Ant/Can Yayınları, İstanbul 1995, s. 72; Harun Yıldız, Anadolu Aleviliği -Amasya Yöresi Bağlamında Bir İnceleme- Araştırma Yayınlan, Ankara 2004.
- 38. NOYAN, Bedri Dedebaba, Bütün Yönleriyle Bektâşilik ve Alevîlik, C. III, Ardıç Yayınları, Ankara 2000.
- 39. OCAK Ahmet Yaşar, Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İletişim Yayınları, İstanbul 2009.
- 40. ÖZDEMİR, Hasan "Dede Korkut'un Kişiliği İle İlgili Efsaneler", Ankara Üniversitesi Türkoloji Dergisi, C. 16, S. 2, Ankara 2003.
- 41. ÖZDEMİR, Ulaş, “Anadolu’nun Binlerce Yıllık Sesi Bağlama”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Güz 1998/7.
- 42. ÖZKIRIMLI, Atilla, Alevilik Bektaşilik, Cem Yayınevi, İstanbul 1996.
- 43. PERRİN, Michel Şamanizm, Çev. Bülent Arıbaş, İletişim Yayınları, 2003.
- 44. PİRİ, Er, Yaşayan Alevilik, Barış Yayınları, Ankara 2014.
- 45. RADLOFF , Wilhelm, Sibiryadan C.III, (Çev. Ahmet Temir), MEB Yayınları, İstanbul 1994.
- 46. SARIKÇIOĞLU, Ekrem Din Fenomenolojisi (Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri), Fakülte Kitabevi, Isparta 2011.
- 47. SİNA, Ayşen "Alkestis ve Deli Dumrul", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Araştırmaları Dergisi, C. 23, S. 36, Ankara 2004.
- 48. ŞENER, Cemal Türklerin Müslümanlıktan Önceki Dini Şamanizm, AD Yayıncılık, İstanbul 1997.
- 49. ŞENER, Cemal, Sorularla Alevilik, Pozitif Yayınları, İstanbul 2008.
- 50. TANYU, Hikmet İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Ankara 1980.
- 51. TEZCAN, Mahmut "Ahmed Yesevînin Türk Din Antropolojisindeki Yeri, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C. 26, S. 1, Yayın Tarihi 1993.
- 52. TIRAŞCI, Mehmet "Bir Dinî Musiki Formu Olarak Alevî-Bektâşî Nefesleri", Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslar arası Sempozyumu, 03-05 Ekim 2013, C. 2, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2014.
- 53. TUR, Seyit Derviş Erkanname, Can Yayınları, İstanbul 2012, s. 300; Celaleddin Ulusoy Şah İsmail (Hatâî), Cem,VI/59, (Ekim 1996).
- 54. TURAN, Fatma Ahsen Şaman Ritüellerinden Alevi Semahlarına Esrarlı Yolculuk, Türk Kültürür ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2010.
- 55. TÜRKDOĞAN, Orhan, Alevi Bektaşi Kimliği, Timaş Yayınları, İstanbul 2006.
- 56. ULUSOY, A. Celalettin Hacı Bektaş Velî ve Alevî- Bektaşî Yolu, , Hacıbektaş 1986.
- 57. ÜÇÜNCÜ Kemal, “İrşâd ve Tebliğe Bağlı İcrâ: Türk Sözlü Kültür Geleneği Bağlamında Türk Tekke Edebiyatı, Türklük Bilimi Araştırmaları, Sayı 16/2004.
- 58. ÜLKEN, Hilmi Ziya Anadolu Örf ve Adetlerinde Eski Kültürlerin İzleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 17/1 1969.
- 59. ÜNLÜ, İhsan, "Alevilik'te Dedelik Kurumu Oluşumu ve İşlevleri", Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu 03-05 Ekim 2013, C. 1, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2014.
- 60. YALTIRIK, Hüseyin "Anadolu İnançlarında Müziğin Yeri", Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi Bildirileri, 23-28 Ekim 2000 Ürgüp/Nevşehir, Ervak Yayınları, Ankara 2001.
- 62. YAMAN Ali, Alevilik Ve Kızılbaşlık Tarihi, Nokta kitap İstanbul 2007, s. 213; M. Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1961.
- 63. YAMAN, Ali, Orta Asya’da Yesevilik Allahçılar Laçiler, La Kitap Yayınları, İstanbul 2017.
- 64. YAMAN, Ali “Alevilikte Ocak Kavramı: Anlam ve Tarihsel Arka Plan”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Dergisi, Sayı 60/2011.
- 65. YAMAN, Ali Alevilikte Dedelik ve Ocakları, Karacaahmet Sultan Derneği Yayınları, İstanbul 2004.
- 66. YAMAN, Ali Anadolu Aleviği'nde Ocak Sistemi ve Dedelik Kurumu, Uluslararası Anadolu İnançları Kongre Bildirileri, 23-28 Ekim 2000 Ürgüp/Nevşehir Ervak Yayınları, Ankara 2000.
- 67. YAMAN, Mehmet Alevilik, İnanç, Edeb, Erkân, , İstanbul 2001.
- 68. YILDIRIM, Rıza Geleneksel Alevilik, İletişim Yayınları, lstanbul 2018, s. 262; A. Faruk Sinanoğlu, Türk Kültüründe Alevi-Bektaşi Olgusu (Malatya Örneği).
- 69. YÖRÜKÂN, Yusuf Ziya Anadolu'da Alevîler ve Tahtacılar, (Hazırlayan Turhan Yörükân), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
- 70. YÖRÜKÂN, Yusuf Ziya Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm, (Yayına Hazırlayan Turhan Yörükân), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006.
- 71. ZELYURT, Rıza Anadolu Aleviliğinin Kültürel Kökeni Türk Aleviliği, Kripto Kitaplar, Ankara 2009.
- 72. ZELYURT, Rıza, Öz Kaynaklarına Göre Alevilik, Yön Yayıncılık, İstanbul 1992.
