Çağatay Türkçesi’nin Son Dönemine Ait Firdevsü’l-İkbâl Adlı Eserde Yer Alan Türkçe Fizikî Coğrafya Terimleri
Author :
Abstract
Çağatay Türkçesi, Kuzey-Doğu Türkçesi’nin ikinci devresinin adıdır. 15. yüzyılın başlarında başlayıp, 20. yüzyılın başlarına kadar devam etmiştir. Çağatay Türkçesi’nin son dönemine ait Firdevsü’l-İkbâl adlı eser ise yazımına Şîr Muhammed Mîrâb Mûnis (1778-1829) tarafından başlanan, yeğeni Muhammed Rızâ Âgehî (1809-1874) tarafından tamamlanan ve Hîve Hanlığı’nın tarihini anlatan Türkistân Türk tarih yazıcılığının önemli kaynaklarından biridir. Yalnızca Hîve Hanlığı’nın değil, aynı zamanda 17-19. yüzyıllar Türkistân tarihi hakkında yazılan en önemli kaynaklardan biri olarak kabul edilir. Çağatay Türkçesi’nin son devresine ait bu eserde söz varlığı içinde önemli bir yere sahip olan Türkçe fizikî coğrafya terimleri dikkatimizi çekmiştir. Çalışmada Çağatay Türkçesi ve Firdevsü’l-İkbâl’e dair kısa bir bilgi verildikten sonra, eserde geçen ve tarafımızca tespit edilen bitki coğrafyası (fitocoğrafya), hayvan coğrafyası (zoocoğrafya), yer şekilleri (jeomorfoloji), iklim bilimi (klimatoloji), sular coğrafyası (hidrografya) ve toprak coğrafyası ile ilgili terimler sınıflandırılarak alfabetik olarak sıralanmış, tarihsel gelişim bakımından incelenmiş, anlamları açıklanmış ve metinden örnekler verilmiştir. Çalışmanın sonuç bölümünde ise Türkçe fizikî coğrafya terimlerinin Firdevsü’l-İkbâl’in söz varlığı içerisindeki yerine atıfta bulunulmuştur.
Keywords
Abstract
Chaghatay Turkish is the name of the second period of North-Eastern Turkish. It started in the early 15th century and continued until the early 20th century. Firdaws al-Iqbal, which belongs to the last period of Chaghatay Turkish, is one of the important sources of Turkestan Turkish historiography, which was started by Shir Muhammad Mirab Munis (1778-1829) and completed by his nephew Muhammad Rıza Agehi (1809-1874) and tells the history of Khiva Khanate. It is considered one of the most important sources not only on the history of the Khanate of Khiva, but also on the history of Turkestan in the 17th-19th centuries. In this work belonging to the last period of Chaghatay Turkish, Turkish physical geography terms, which have an important place in the vocabulary, attracted our attention. In the study, after giving a brief information about Chaghatay Turkish and Firdaws al-Iqbal, the terms related to plant geography (phytogeography), animal geography (zoogeography), landforms (geomorphology), climate science (climatology), water geography (hydrography) and soil geography, which are mentioned in the work and identified by us, are classified and alphabetized, analyzed in terms of historical development, the meanings of the terms are explained and examples from the text are given.In the concluding part of the study, the place of Turkish physical geography terms in the vocabulary of Firdaws al-Iqbal is referred to.
