Author :
DOI : 10.29228/JOSHAS.65009
Year-Number: 2022-57
Yayımlanma Tarihi: 2022-10-24 10:36:42.0
Language : Türkçe
Konu : Seramik
Abstract
Selçuklu yapılarında süsleme elemanı olarak görülen mitolojik varlıklar kendine özgü bir üslupla kullanılmıştır. Bu üslup, göçebe bir toplum olan Selçuklunun İslam öncesi ve sonrasında Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar uzanan geniş coğrafyada gelişerek ve değişerek uygulandığı görülmüştür. Anadolu Beylikleri Döneminde azalan bu süsleme geleneği Osmanlı’da tamamen kaybolduğu anlaşılmaktadır.
Bu çalışmada, Selçuklu yapılarında görülen süsleme motiflerinden grifon, çift başlı kartal, ejder, simurg, siren ve sfenks gibi mitolojik varlıklar araştırılmıştır. Yapılarda bu varlıkların daha çok taş, seramik ve çini malzemelere uygulandığı görülmüştür. Ayrıca, Selçuklu yapılarında görülen bu mitolojik varlıkların kökenleri, hangi kültürlerden etkilendikleri ve yeni bir üslup oluşturulmasına da yer verilmiştir.
Son bölümde, Selçuklu sanatında ve yapılarında süsleme unsuru olarak sıklıkla görülen mitolojik varlıkların içerdikleri anlamlara, üretim tekniklerine, günümüze kadar gelebilmiş dini ve sivil yapılarda kullanım amaçlarına dair kısa bilgilere yer verilmiştir.
Keywords
Abstract
Mythological beings, seen as decorative elements in Seljuk buildings, were used in a unique style. It has been seen that this style, which is a nomadic society, was applied by developing and changing in a wide geography extending from Central Asia to Anatolia before and after Islam. It is understood that this ornamentation tradition, which decreased during the Anatolian Principalities Period, was completely lost in the Ottoman Empire.
In this study, mythological beings such as griffin, double-headed eagle, dragon, simurg, siren and sphinx, which are among the ornamental motifs seen in Seljuk buildings, were investigated. It has been seen that these assets are mostly applied to stone, ceramic and tile materials in the buildings. In addition, the origins of these mythological beings seen in Seljuk structures, which cultures they were influenced by and the creation of a new style are also included.
In the last section, brief information is given about the meanings of mythological beings, which are frequently seen as ornamental elements in Seljuk art and buildings, their production techniques, and their use in religious and civil structures that have survived to the present day.
Keywords
- 1. ALSAN, Ş. (2005). Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri (Orta Asya’dan
- 1. ALSAN, Ş. (2005). Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu’ya), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırma Enstitüsü, Doktara Tezi, İstanbul.
- 2. ANABOLU, Mükerrem (1996). Sfenks Motifi ve Edirne ve Edincik Altlıklarında Almış Olduğu şekil. Belleten, Türk Tarih Kurumu Yayını, Cilt: 32, 251.
- 3. ARIK, R. & ARIK, O. (2000). Anadolu Toprağının Hazinesi Çini, Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, Kale Grubu Kültür Yayınları,
- 4. ARIK, R. (2000). Kubad-Abad: Selçuklu Sarayı Çinileri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
- 5. ARIK, Rüçhan, (2007). “Selçuklu Saraylarında Çini”, Anadolu’da Türk Devri Çini Ve Seramik Sanatı Editörler: Gönül Öney-Zehra Çobanlı, T.C. Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
- 6. ASLANAPA, O. (1993). Türk Sanatı, İstanbul.
- 7. ATEŞ, Mehmet, (2001). Mitolojiler Ve Semboller, Aksiseda Matbaası, İstanbul.
- 8. AVŞAR, Lale. (2012). Kubadabad Çinilerindeki Harpi-Şiren Figürünün İzini Sürerken, Akademik Bakiş Dergisi Sayı: 31 Temmuz – Ağustos.
- 9. BAŞ, Gülşen (2006). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme, Van.
- 10. BAYBURTLUOĞLU, Z. ÖNEY. (1976). “Anadolu Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarında Önyüz Düzeni”, Vakıflar Dergisi, sayı. 11, s.67- 106.
- 11. BULDUKLU, Esra (2018). Anadolu Selçuklu Dönemi Kubadabad Sarayı Çini Figürlerinin Göstergebilimsel Açıdan İncelenmesi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya.
- 12. BÜYÜKASLAN, E, (2020). Selçuklu Çini Motiflerinin Çağdaş Karo Tasariminda Kullanimi Ve Örnek Uygulamalari, Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
- 13. BÜYÜKÇANGA, H. Hilal (2006). Anadolu Selçuklu Seramiklerinde Figürlerin Dili ve Resim Eğitimi Açısından İncelenmesi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya.
- 14. ÇAYCI, Ahmet (2008). Selçuklularda Egemenlik Sembolleri, İz Yayıncılık, İstanbul.
- 15. ÇOBANLI, Zehra (2007). ‘’Anadolu'da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı’’, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul.16. ÇORUHLU, Y. (1995). Nagyszentmiklos Hazinesindeki İki Sürahi Üzerinde Bulunan Yırtıcı Kuş (Kartal/ Garuda)Figürlü Kompozisyonların Türk Sanatı ve İkonografisindeki Yeri. Mimar Sinan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, Mimar Sinan Yayınları. S. 323, İstanbul.
- 17. ÇORUHLU, Y. (1999), Türk Mitolojisinin ABC’si, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
- 18. ÇORUHLU, Yaşar (1993b). “İslamiyetten Önceki Türk Sanatında Hayvan Mücadele Sahneleri”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnal’a Armağan, s.117- 141, Ankara.
- 19. ÇORUHLU, Yaşar (1995). Türk Sanatı’nda Hayvan Sembolizmi, Seyran Yayınları, İstanbul.20. ÇORUHLU, Yaşar (2000). Türk Hayvan Takvimi. İstanbul: Uğur Derman 65 Yaş Armağanı. 21. ÇORUHLU, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
- 22. ÇORUHLU, Yaşar (2006). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
- 23. ÇORUHLU, Yaşar. (1993). “Türk Sanatı’nda Görülen Hayvan Figürlerine” Gök ve Yer “Sembolizmi Açısından BirBakış”, Üçüncü Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, Cilt: 1, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara. 24. ÇORUHLU, Yaşar. (2019). Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul, (8. baskı).
- 25. DENKTAŞ, M., ERAVŞAR, O. (2007). Kubad-Abad Çinilerinde Masal ve Doğa Yaratıkları, (Hazırlayan, Rüçhan Arık). Sanat Tarihi Araştırmaları. Konya.
- 26. DİLER, A. (2016). Anadolu Selçuklu Ve Beylikler Dönemi Mimarisinde Görülen Kozmik Anlamli Figür Ve Motifler, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
- 27. DİYARBEKİRLİ, Nejat (1968). Diyarbakır Müzesindeki Tunç Sfenks, Türk Kültürü Dergisi, S.66.
- 28. EKİZ, Mehmet (2011), Niğde’deki Hiristiyan Türk Kiliselerinde Yer Alan Ejder Figürleri: İkonografik Açidan Bir Bakiş, Sanat Tarihi Dergisi, Nisan Sayısı XX, Numara 1, s. 39-42.
- 29. ERDEM, Sargon (1990). Çift Başlı Kartal ve Anka Üzerine, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3/8, 72-80.
- 30. ERGİNSOY, Ülker. (1978). “Anadolu Selçuklu Maden Sanatı”, Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara.
- 31. ESIN, Emel, (2004). Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı Yayınları, İstanbul.
- 32. GÖKSU, Erkan (2016). Çift Başlı Kartal Ve Selçuklular, XI. Millî Türkoloji Kongresi, USAD, Güz 2016; (5): 117- 141 ISSN: 2548-0154.
- 33. GÜLAÇTI, N. (2012). Selçuklu Dönemi Figüratif Dekorlu Seramik ve Çini Örneklerinin Cumhuriyet Dönemi Kütahya Figüratif Çinileriyle Karşılaştırılması, Cilt 1,Sayı 1.
- 34. GÜNDOĞDU, Hamza (1979). Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.
- 35. HANÇERLİOĞLU, Orhan (2017). İslam İnançları Sözlüğü, VI. Baskı, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul. 36. İstanbul.
- 37. KARACALAR, Şule (2014). 13. Ve 14. Yüzyıl Anadolu Selçuklu Dönemi Çini Sanatında Görülen İnsan, Hayvan, Bitki Motifleri ve Günümüz Seramik Sanatındaki Yorumu.Yüksek Lisans Tezi, Uşak.
- 38. KARAMAĞARALI, Y. Beyhan (1992). Ahlat Mezar Taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
- 39. KAVUNCUOĞLU, P. A. (2003). Selçuklu Dönemi Konya ve Yöresi Çini ve Seramiklerindeki Sembolik MotiflerinGünümüz Kültür ve Sanat Eğitimindeki Yeri ve Önemi. Yüksek Lisans Tezi, T.C. Gazi Üniversitesi, Seramik Eğitimi Anabilim Dalı, Ankara.
- 40. KHAZAİ, Khosrow, (1978). “L’Evolution et la Signification du Griffon dans L’Iconographie Iranienne”, Iranica Antiqua, XIII, s. 2-34.
- 41. KINIK, M. (1998). “Anadolu Selçuklu Dönemi Çinilerinde Figür”, TDA, S. 116, Ekim, s. 213- 218.
- 42. KIZILDAĞ, Atila Oya (2011). “Minyatür Sanatındaki Hayvan Figürlerinin Sembolik İfadeleri”. Sanat ve Tasarım Dergisi. 1/2: 35-44.
- 43. KOÇER, F. (2021). Kubad Abad Sarayi Çinilerinde Görülen Mitolojik Motiflerin Günümüz Çini Yüzeylere Yansimalari, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 116, Mayıs 2021, s. 148-166.
- 44. KUBAN, Doğan, (2008). Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
- 45. MÜLAYIM, Selçuk (1999). Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi. Kaknüs Yayınları, İstanbul. 46. NASR, S. H. (1992). İslam Sanatı ve Maneviyatı, çev. Ahmet Demirhan, s.140., İstanbul.
- 47. OKTAY, Jale Ö (2006). Türk Sanatında Grifon Tasvirleri. Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, İstanbul.
- 48. Oktay, Jale Özlem (2008). “Hun Sanatında Grifon Figürü”. MSGSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi. 6.
- 49. ORHANLI, Oktay. (2018). Anadolu Türk Mimarisinde Bezeme Unsuru Olarak Seramik Kullanımı, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
- 50. ÖGEL, S. (1994). Anadolu’nun Selçuklu Çehresi, İstanbul.
- 51. ÖGEL, B. (2010), Türk Mitolojisi, C.II., Türk Tarih Kurumu, 5. Baskı, İstanbul.
- 52. ÖGEL, Bahaeddin. (1972h), “Türklerde Kartal ve Kartal Arması”, Türk Kültürü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü s.1128-1146, Ankara.
- 53. ÖGEL, S. (1966). Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı, Ankara.54. ÖNDER, M. (1967a). Konya Kalesi ve Figürlü Eserleri. VI. Türk Tarih Kongresi Tebliğleri (ss. 145-169), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
- 55. ÖNDER, M. (1988). Selçuklu Kubad-Abad Sarayı Çinileri, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (3), 31-39.
- 56. ÖNDER, Mehmet (1968). “Kubad Abad Harpi ve Simurgları”, Türk Etnografya Dergisi, Sayı10, Ankara, s. 5-17. 57. ÖNEY, G. “Anadolu Selçuklu Sanatı” , (23.07.2019)
- 58. ÖNEY, Gönül (1971a). “Dragon Figures in Anatolian Seljuk Art”. Belleten. 32/130: 171–216.
- 59. ÖNEY, G. (1966). Anadolu Selçuklularında Heykel-Figürlü Kabartma ve XIV-XV. Asırlarda Devamı, Cilt III, Ankara.
- 60. ÖNEY, G. (1967). “İran Selçuklularıyla Mukayeseli Olarak Anadolu Selçuklularında Atlı Av Sahneleri”, Anadolu (Anatolia), C.9, s. 121-159.
- 61. ÖNEY, G. (1968). Niğde Hüdavent Hatun Türbesi Figürlü Kabartmaları. Belleten, XXXI/122, Ankara, s. 143-167, res. 1-12.
- 62. ÖNEY, G. (1969). “Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Ejder Figürleri”, Belleten, C.XXXIII, S.130, s. 171-216, Ankara.
- 63. ÖNEY, G. (1987). İslam Mimarisinde Çini, İzmir , s. 15.; J. Yaralow; “Architectural Monuments in Middle Asia”, International Congress of Turkish Arts ( Communications), Ankara 1961, s. 369.
- 64. ÖNEY, G. (1972). Anadolu Selçuk Mimarisinde Avcı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı Kartal. Malazgirt Armağanı, s. 139- 172, Ankara.
- 65. ÖNEY, G. (1976). Türk Çini Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
- 66. ÖNEY, G. (1978). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,67. ÖNEY, G. (1978) Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme ve El Sanatlan. Türk Matbaacılık Sanayi, Türkiye İs Bankası Kültür Yayınları, Genel Yayın, No: 185, Sanat Dizisi, No:33, Ankara.
- 68. ÖNEY, G. (1984). “Gazneli Saray Süslemerinin Anadolu Selçuk Saray Süslemerine Akisleri”, Sanat Tarihi Dergisi,C.3, S.3, s. 131.
- 69. ÖNEY, G. (1988). İslâm Mimarisinde Çini, Ada Yayınları, İstanbul.
- 70. ÖNEY, Gönül (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara.71. ÖNEY, G. ÇOBANLI, Zehra. (2007). Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı. (1.Baskı). İstanbul: Acar Basım ve Cilt San. Tic. A.Ş.
- 72. ÖNEY, G. (2008). Selçuklu Figür Dünyası. Editor: Doğan Kuban. Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 411-428 (417).
- 73. ÖZDEMİR, Y. (2021). Karatay Medresesi Çini Eserler Müzesinden Ünik Özellikte İki Siren/Harpi Figürlü Seramik. Arkhaia Anatolika, 4, 123-140. DOI: 10.32949/Arkhaia.2021.29
- 74. ÖZKUL, Kifayet (2018). Anadolu Selçuklu Dönemi Taş İşlemeciliğinde Çift Başlı Kartal Figürü, Uluslararası Güzel Sanatlar Sempozyumu, Alanya.
- 75. ÖZTÜRK, M. Ü. & ARISOY, Y. (2018). Selçuklu Dönemi Seramik Sanatında Hayvan Sembolizmi, İdil, cilt / volume 7, sayı / issue 44, s. 376.
- 76. RICE, Talbot T (1961). The Seljuks in Asia Minor. London.
- 77. ROUX, Jean-Paul (2000). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
- 78. ROUX, Jean-Paul (2011). Eski Türk Mitolojisi. (Çev. Musa Yaşar Sağlam). Ankara: Bilgesu Yayıncılık.79. SÖZEN, M. & TANYELI, U. (1992). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. Remzi Kitabevi, İstanbul.80. SÖZEN, M., U.TANYELİ. (1999), Sanat Kavramı ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul.81. ŞAHIN, C. (2001). Türklerde Ejder ve Simurg Motiflerinin Grafik Gelişimi. Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
- 82. ŞAHIN, Can (2013). Türk Sanatında ve Anadolu Kervansaraylarında Ejder Motifi, Kayseri Sultanhan Örneği. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 1, C&B Basımevi, 211-233, İstanbul.
- 83. ŞAHİN, İ. (2019). Selçuklu Çaği Seramik Sanatinda Hayvan Tasvirleri Ve Artistik Formlarda Yorumlanmasi, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
- 84. ŞENSILAY, Eser (2006). Türk İkonografisinde Ejderha Figürü ve Seramik Yorumları. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik ve Cam Ana Sanat Dalı. Ankara.
- 85. TUNCER, Alper, KAHRAMAN, D. (2022). Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 56, Şubat, s. 427- 86. TURAN, Osman (2009). Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Ötüken Yay., İstanbul.
- 87. TURAN, Osman. (1980). Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul, 1980 (3. Baskı). 88. Türk Ansiklopedisi (1980). Ankara: Milli Eğitim Basımevi. Cilt: XXIX.
- 89. ÜLKÜ, Candan (1984). XIII. Yüzyıl Türk Sanatında Bazı Fantastik Figürler. Halk Kültürü, 2, 121-129.
- 90. YETKİN, Şerare. (1971). Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını. İstanbul.
- 91. YETKİN, Şerare (1972). Anadolu'da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul.
- 92. YETKIN, Şerare. (1986), Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi,93. Yetkin, Şerare (1993). “Bazı Selçuklu ve Beylikler Devri Taş Süslemelerindeki Figürlü Plâstikle İlgili İkonografik Yorumlar”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnal’a Armağan. 595-604.
- 94. YILMAZ, Can (2005). Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği. İstanbul: Kayıhan Yayınları.
- 95. YILMAZ, Meliha. (1999), Anadolu Selçuklu Saray ve Köşklerinde Kullanılan Figürlü Çinilerin Resim Sanatı Açısından İncelenmesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Kaynak: Öney, 1969: 188
- https://www.facebook.com/photo./photo.php?fbid=2008511975882403&set=a.1177427582, E.T: 02.10.2022, s. Görsel 23: Sır Altı Tekniği ile Yapılmış Ejder Figürü. Kubad Abad, Küçük Saray,
- Kaynak: Arık 2000: 157-159.
- Görsel 30-31-32: Kubadabad sarayı çinilerinden siren/harpi figürlü örnekler (Karatay Medresesi Çini Eserler Müzesi çinilerinden, Konya), Kaynak: Arık, Rüçhan ve vd., 2000: 312, res. 297).
- Görsel 33-34-35: Kubadabad sarayı çinilerinden siren/harpi figürlü örnekler. Kaynak: Arık, Rüçhan ve vd., 2000:312, res. 297.
